Klinkerbotsing in een samenstelling
Heb jij wel eens een klinkerbotsing meegemaakt? Je houdt er geen whiplash aan over. Geen kneuzingen of schaafwonden zelfs. Je krijgt er hooguit kramp van in je tong. Lees het volgende woord maar eens hardop: niveauijking. Of wat dacht je van deze: tweeeiig. Dit zijn samenstellingen. Door de rits opeenvolgende klinkers zijn de woorden haast onuitspreekbaar. Hoe je dat oplost? Dat lees je verderop in deze blog. We buigen ons eerst over de vraag: wat is een samenstelling?
Meer woorden die samen één zijn
Een samenstelling is een combinatie van woorden die een eenheid vormt. En die schrijf je aaneen. Dat is een basisregel in de Nederlandse spelling. Toch vliegt de gemiddelde Nederlander hier regelmatig uit de bocht. Niet bij de korte samenstellingen. Fouten zoals klap stoel of rug zak kom je nauwelijks tegen in teksten. Maar wist je bijvoorbeeld dat maximumsnelheid één woord is?
De delen van een samenstelling zijn echte woorden. Je kunt ze dus ook los van elkaar gebruiken. Denk aan je eigen rug en die zak met oude kleren op zolder. Het laatste deel van de samenstelling bepaalt wat voor ding het is. Het eerste gedeelte vertelt iets over het laatste deel. En er is vaak een hoofdklemtoon. Neem bijvoorbeeld het woord bierfabrikant. Het gaat hier om een fabrikant die, specifieker gezegd, bier maakt. De klemtoon ligt hier op het eerste gedeelte.
Samenstellingen in verschillende soorten
Een samenstelling kan uit verschillende woordsoorten bestaan. We zetten de veelvoorkomende types voor je op een rij:
- Samenstellingen van zelfstandige naamwoorden: dwarsfluitles, ontwikkelingssamenwerkingsproject, heftruckchauffeur.
- Samenstellingen met als eerste deel een bijvoeglijk naamwoord: blindedarm, rijkelui, supergaaf.
- Samenstellingen met cijfers: 75-jarige, A4-formaat, vroeg-18e-eeuws.
- Samenstellingen met een afkorting: tv-presentatrice, vr-bril, latrelatie.
- Samenstellingen met daarbinnen een woordgroep: Nederlandselftalspeelster, grotestedenbeleid, top-drienotering.
- Samenstellingen met een naam: Koningin Maximaziekenhuis, Zuidoost-Brabant, Beatlesalbum.
- Samenstellingen met een zin: kom-maar-op-instelling, wie-doet-mij-wat-houding.
Zo voorkom je een klinkerbotsing
Een samenstelling kan dus een klinkerbotsing veroorzaken. Er staan dan twee of meer klinkers naast elkaar die bij verschillende lettergrepen horen. Samen vormen ze wel een klank. Neem bijvoorbeeld niveau-ijking of twee-eiig. Heb je de oplossing voor de klinkerbotsing al ontdekt? In het intro van deze blog schreven we ze zonder streepje. De reeks klinkers maakt dan een wel heel vreemde klank. Het streepje maakt duidelijk welke klinkers bij dezelfde lettergreep horen.
Er zijn ook lettercombinaties die niet tot de klinkerbotsing gerekend worden. Bij veel combinaties met een ij is dat het geval. Vaak gebruikt de schrijver dan toch een verbindingsstreepje voor de duidelijkheid. Maar zonder zijn ze ook prima leesbaar: rijexamen, zijuitgang, batterijoplader.
Ook bij ao, ea, eo, ia, io, iu, oa, ua, ue en uo en combinaties met y veroorzaak je geen klinkerbotsing. Dat blijkt wel uit de volgende woorden: politieauto, skiuitrusting, privacyinstelling. Prima leesbaar toch?
Samenstellingen met anderstalige delen
Anderstalige woorden zorgen voor meer diversiteit in ons taalgebruik. Engels komt het vaakst voor. Ook voor samenstellingen met deze woorden geldt dat je ze aaneen schrijft. Een paar voorbeelden: assessmentcenter, socialmediabericht, ad-hoc-oplossing, human-resourcesmanagement. Zoals je ziet is in sommige gevallen een streepje voor de duidelijkheid wel handig. Of je voorkomt er zelfs een flinke botsing mee. Wees er wel zuinig mee. Ze maken de zaak dan wel duidelijker, maar een overdaad kan behoorlijk irritant zijn voor je lezer.
In informatiefolders, in de supermarkt of op een menukaart. Samenstellingen kom je overal tegen. Dus als je binnenkort in een restaurant zit met een menukaart voor je neus die tamme eendenborstfilet aanprijst, dan weet jij waar de fout zit. En hoe je een botsing voorkomt.